آنچه که در فارسی به نام ” اسانس ” معروف شده و تقریبا برای تمام افراد جا افتاده عبارت است از ترکیباتی که بو و طعم خوبی دارند و در محصولات غذایی ، داروئی ، بهداشتی و آرایشی به کار برده می شود۰ اینکه چرا به این مواد در فارسی اسانس گفته شده و درتمام صنایع مذکور با همین نام “اسانس” استفاده می شود جای تعمق دارد. اسانسهای طبیعی یا Essential Oil تحت عنوان اسانس ، روغن فرار و روغن اترینامیده می شود .

اسانسهای طبیعی مخلوط پیچیده ای از مواد فرارو معطرهستند که توسط موجودات زنده و بیشتر، گیاهان بیوسنتز می شوند. اسانسهای طبیعی عمدتاً بوسیله تقطیر با آب، بخار آب و یا فشردن در مورد مرکبات استخراج می شوند.

اسانسهای طبیعی به عنوان منبع طبیعی مهم برای محصولات طبیعی تجدید شونده مورد توجه می باشند، عصاره های گیاهی و جانوری که توسط حلالهای مختلف بدست می آیند شامل اسانسهای طبیعی نمی شوند .

وجه تسمیه اسانسها طبیعیEssential Oils

در قرن شانزدهم یعنی در دوره رنسانس یک پزشک و کیمیاگر سوئیسی به نام پاراسلسوس Paracelsus روی این مواد تحقیق می کرد و به دنبال نامی مناسب بود. از آنجائیکه در زبان انگلیسی اسانس پنجم را quintessence و در لاتین quintaessentia میگویند و او با توجه به تصور پیشینیان که این مواد را اسانس یا عنصر پنجم تصور می کردند و به خاطر ماهیت ظاهرا روغنی، آنها را به اسانسها نسبت داد و روغنهای اسانسی یا Essential Oils نامید. امروزه هنوز برای اسانسهای گیاهی در انگلیسی از اصطلاح Essential Oils  استفاده می شود ولی در فارسی برای اسانسهای گیاهی اصطلاح ” اسانس ” به کار برده می شود. به جهت فرار بودن اسانسها به آنها Volatile Oils هم گفته می شود. همچنین در پاره ای موارد به جهت اینکه ارسطو و فیثاغورث نام عنصر پنجم را اتر گذاشتند نامEtheral Oils نیز مربوط به همین مواد است.

ویژگیهای اسانسها:

اسانسها ترکیباتی هستند که در اندامهای مختلف گیاهان وجود دارند و به علت تبخیر شدن در دمای پایین روغنهای فرار نامیده می شوند. اسانسها به طور کلی بی رنگند ولی در مجاورت هوا اکسیده شده و تیره رنگ می گردند. اجزای تشکیل دهنده اسانسها معمولا مایع و در بعضی موارد نیمه جامد و به ندرت جامد هستند که در آب نامحلول بوده و عمدتا توسط بخارآب از گیاهان استخراج می شوند.                                                                               اسانسها دارای بوی مشخص و ضریب شکست قوی بوده و اکثرا روی نور پلاریزه موثرند. قدرت چرخش نوری توسط اسانسها از عوامل خاص شناسائی آنها است. این مواد بنا به طبیعت خود قابلیت اختلاط با آب را ندارند ولی می توانند به مقدار بسیار کم در آب حل شده و بوی خود را به آب منتقل کنند اما در الکل ، اتر و حلالهای آلی محلول می باشند . به دلیل قابلیت تبخیر اسانسها می توان آنها را بوسیله فرایند تقطیر از منبع طبیعی استخراج کرد.

اسانسهای طبیعی شامل مواد فرار با منشاء ترپنوئیدی و یا غیر ترپنوئیدی می باشند که در بخش شیمی اسانسها به آن اشاره خواهد شد . همه اینها هیدروکربنی و یا مشتقات اکسیژنه آنها هستند ، در عین حال بعضی از آنها ممکن است حاوی مشتقات نیتروژن یا گوگرد باشند . همه آنها به فرمهای شیمیایی مختلف از جمله ، الکلها ، اسیدها ، اترها ، اپوکسیدها ، الدهیدها ، کتونها ، آمینها ، سولفیدها و غیره وجود دارند .

مونو ترپنها ، سسکویی ترپن ها و حتی دی ترپنها ترکیب اصلی بسیاری از اسانسها را تشکیل می دهند . علاوه براینها ، فنیل پروپانوئیدها ، اسیدهای چرب و استرهایشان و همچنین ترکیبات ناشی از تجزیه آنها تشکیل دهنده مواد فرار هستند .

در بعضی موارد اسانسها به کربوهیدراتها متصل شده و تشکیل گلیکوزیدها را می دهند . در چنین مواردی آنها باید توسط هیدرولیز از پیوندگلیکوزیدی آزاد شوند . که این امر بوسیله واکنش آنزیمی و قبل از تقطیر صورت می گیرد .

 

وجود در طبیعت

اسانسها طبیعی عمدتاً در گیاهان معطر وجود دارند . تعداد کمی از آنها از منابع جانوری مثل مشک،گربه Civet و اسپرم نهنگ و یا میکروارگانیسم ها بدست می آیند . شورای اروپا اسانس طبیعی “Essential Oil” را به عنوان محصولی که از ماده خام گیاهی بدست می آید تعریف کرده است. به خاطر ممانعت از استفاده مواد اولیه با منشاء جانوری در مواد عطر و طعم ، تنها تجارت اسانسهای طبیعی با منشاء گیاهی مجاز می باشد .

خانواده های گیاهی مهم حاوی اسانس :

در میان خانواده های ( تیره های ) گیاهی متعددی که در جهان وجود دارد گونه های غنی از اسانسهای طبیعی بیشتر در خانواده ذیل وجود دارند :

 

Cupressaceae  سروAsteraceae کاسنی Apiaceae چتریان

Lauraceae برگ بو Lamiaceae نعناع Hypericaceae علف چای

Piperiaceae فلفل   Pinaceae کاج-   Myrtaceae مورد

Zingiberaceae   زنجبیل  Santalaceae صندل- Rutaceae مرکبات

Zygophylaceae اسفند

- اندامهای گیاهی حاوی اسانسها:

اسانسها بسته به نوع خانواده های گیاهی ممکن است در اندامهای ترشحی خاصی شامل سلولهای اسانس ، کانالها و حفره های ترشحی یا کرکهای ترشحی یافت شوند،. در بعضی گیاهان در تمام پیکر گیاه (انواع مخروطیان) ، در ریشه (انواع سنبل الطیب)، در پوست (دارچین) ، در برگها (اکالیپتوس) ، در گل (بابونه) و در میوه (مرکبات) وجود دارند. در مرکبات علاوه بر میوه در گل و سرشاخه ها نیز اسانس وجود دارد.

نشان داده شده که خزه ها، علف جگرها (Liverworts) ، علفهای دریایی ، اسفنجها و قارچها نیز حاوی اسانس می باشند . علاوه بر گیاهان، بعضی جانوران خشکی و دریایی ، حشرات و میکروارگانیسم ها هم بیوسنتز ترکیبات فرار را انجام می دهند .

اسانسهای طبیعی غالباً با صمغها و یا رزینها هستند که بوسیله تقطیر از اینها آزاد می شوند . ترکیبات اسانسهای طبیعی تحت عنوان هیدروکربنهای ترپنوئیدی و غیر ترپنوئیدی طبقه بندی می شوند .

- نقش اسانسها و مواد معطر طبیعی در گیاهان:

به طور کلی این مواد جاذب و دافع حشرات و جانوران دیگر هستند ، خواص ضدمیکروبی و قارچی دارند ، همراه با رزینها در ناحیه زخمها عمل کرده و مانع ورود حشرات و عوامل بیماری زا به پیکر گیاه می شوند. قبلا تصور می شد اسانسها ترکیبات انتهائی متابولیسم هستند اما امروزه ثابت شده اسانسها می توانند برای تولید انرژی در گیاهان مصرف شوند.                                                                                                                 در ارتباط با جاذبه اسانسها برای حشرات ، نمونه جالب توجه گونه ای از ارکیده ها است که در ناحیه مدیترانه وجود دارند برای گرده افشانی خود نوعی زنبور را به طرف خود جذب می کنند که عامل جذب کننده ، ترکیبات اسانسی موجود در این گیاه است که نقش فرمونهای جنسی (Pheromone) نوع ماده را بازی می کنند. آزمایش نشان داده که اگر گلها توسط کاغذ پوشانده شود باز هم حشره نر به طرف آن جذب می شود.
از اسانسها در رده بندی گیاهان از طریق کموتاگزونومی استفاده می شود و امروزه پیشرفتهای قابل ملاحظه ای در این زمینه صورت گرفته است.

در طول تاریخ ساخت و طراحی عطر ، رایحه های بسیاری به دست استادان بزرگ این صنعت شکل گرفته اند...  عطرهایی در رنگ ها و اشکال مختلف ، با تبلیغاتی پر شور و پر غوغا ... عطرهایی گرم و سرد، خشن یا لطیف و ...
 
با این حال و تا به امروز ، گذر زمان و تاریخ این حرفه ، عطرها را به دو گروه تقسیم کرده است ، آنهایی که به سرعت به اوج می رسند و به سرعت از یادها فراموش می شوند، و آنهایی که به تدریج جای خود را باز می کنند و همواره ماندگار می شوند!

 
چرا بعضی عطرها در یادها می مانند؟
در طراحی عطرها نیز سیاست های خاصی اعمال می شود . تولیدات همواره بر اساس یک تفکر و ایده خلاق شکل نمی گیرند و کارها همواره  تک و ماندگار نیستند.  بسیار اتفاق افتاده که در برهه خاصی از زمان تولیدات کمپانی های متفاوت بسیار به هم شبیه بوده اند ، اما علت چیست؟

عطرها از ترکیبات و مواد خام بسیاری ساخته می شوند که توسط کمپانی ها جهت تهیه اسانس به صورت عمده خریداری می شوند. هنگامی که یک ماده اولیه به میزان زیادی وجود داشته باشد از آنجایی که قیمت آن کاهش می یابد ، بسیاری از سازندگان مایل به خریداری آن می شوند . نتیجه این است که در آن سال عطرهای تولید شده با آن رایحه بسیار زیاد شده و به گونه ای "مد عطر" سال می شوند و از رایحه ای خلاقانه و منحصر به فرد اثری نخواهد بود!!! اما مدها همان طور که به سرعت جای خود را باز می کنند به سرعت در تاریخ محو می شوند.
 
در مقابل این گروه ، دسته دیگری از عطرها قرار دارد که تفکری خلاق و به دور از پس زمینه ای تجاری در پشت آنها قرار دارد. عطرهایی که نه بر اساس مد ، و نه مواد خام فراوان شده در بازار طراحی می شوند!  این دسته اغلب عطرهایی خاص، تک ، غیر مشابه بوده اند!
شنل نامبر فایو ، آزارو پور هوم و ... از عطرهای انقلابی دوران تولید خود بوده اند و به همین دلیل تا به امروز ماندگار شده اند.
 

عطرهایی که در تاریخ همواره زنده خواهند ماند ...
 در ادامه لیست کوتاهی از عطرهای موفق تاریخ آورده می شود ، به دلیل تعدد فراوان ، مدل های کمی قرار داده شده اند.
 

Fahrenheit by Dior for men    
Pleasure by Estee Lauder for women     
Gucci eau de parfume for women
 
Bvlgari BLV men    
Ange ou Etrange Givenchy for women     
Photo lagerfeld for men

Eternity by CK for men     
Bvlgari AQVA for men    
La Nuit de L`homme by YSL for men

Pino Silvestre for men     
Jadore by Dior for women     
CK One by CK for men and women

Coco modemoiselle by Chanel for women     
Chic by Herrera for men     
Pour un homme for men
 
Alien by Mugler for women    
Cinema by YSL for women     
Jazz by YSL for men